МОНГОЛ ТАВИЛАН ХАРИЙН НУТАГТ ТӨӨРДӨГГҮЙ

(Шүүмж)

Урлаг, уран зохиолын “хатуу босго” нэг талаараа аль ч мэргэжил, салбарынханд нээлттэй байдаг нь гагцхүү далдын билэг авьяасын илрэл, тэсрэлттэй нь холбоотойгоор тайлбарлагдана. Монголын уран зохиолыг нэгэн том далай гэж үзвэл ийм чадвартнуудын болор дуслууд шигтгээ нэмж, бүтээл туурвилууд нь уран сайхны сэтгэлгээг нэгэн гишгүүрээр шат ахиулан ирснийг үгүйсгэхийн аргагүй юм. Залуу зохиолч Ё.Гантулгын саяхан хэвлэгдсэн “Монгол зураг” (2011) зохиолыг уншиж суухад анхны сэтгэгдлээр гадаадад очсон ч улс үндэстэн бүр байгаль орчин, газар зүйн нөлөөллөөр сэтгэлгээний түвшин нь харилцан адилгүй болохыг танин мэдэж буй огт өөр таагдашгүй ертөнц угтаж авна. Улмаар Австрали бүсгүйтэй гэрлэж ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн ч монгол хувь төөрөг гэж байдгийг нэгэн шугаманд барьсан нь содон юм. Үзэл бодол, шашин, ёс суртахууны суурь дэвсгэрээс улбаалан багагүй бэрхшээл тулгарч хоёр хүүхэд, эхнэрээсээ хүртэл сарниж сэтгэл санааны том цохилтонд орон нөхөрлөл, бизнес, хайр сэтгэл гээд олон адал явдлуудтай орооцолдоно. Монгол хүмүүний тэсвэр хатуужил, сийрэг ухаан, байгалийн зөн мэдрэхүй, дасан зохицох чадварыг амьдрал өөрөө ийнхүү тодотгож байгаа нь монгол залуугийн амьдралын цуврал зураглалууд орчин үеийн хувь хүний амьдралд хэрхэн хөвөрч байгааг илтгэж байгаа хэрэг юм. Хүн бүхэнд хувь төөрөг гэж бий. Яг л алганы болоод өндөгний хээ давтагддагүй шиг. Гэтэл монгол хавтгай зураг дээр амьдрал нь өрнөх ёстой атал харийн нутагт аваачиж шилжүүлснээр хамаг л зүйл нь болж бүтэхгүй байх шиг санагдан энэ бүхнээ бэлгэдэл, зүүд, зөн совингийн шийдлээр өрнүүлсэн нь оновчтой болжээ. 

 “Хөгжмийн эгшиг”, “Харуул Алтай” романуудын үйл явдлуудаас нийгэм цаг үеийн сэтгэлгээний тусгал өөр хэдий ч амьдралын эцсийн зорилго бол алдар нэр, өнгө мөнгө, ажил бизнес бус хайр сэтгэл, хайртай бүхэн нь буюу эх орон гэсэн нэгэн агуулгад төвлөрч буйгаараа ижил байна. Харин уран сайхны өрнөлийн хувьд харийн нутагт  багын найздаа туслан амийг нь аварч дээрэмчдийн бүлэг, мафийн сүлжээ, хар тамхичин, дамчингуудтай орооцолдон Холбооны мөрдөх товчооноос хүртэл компьютерийн мэдлэгээрээ оргон зайлж чадсан адал явдлын гэмээр эл зохиол хүний заяа төөрөг, хувь тавиланг монгол зургийн хавтгай зургийн өгөгдөхүүнээр зохиомжилсноороо онцлогтой юм. Монгол хүний энэ язгуур чанарыг дэвшүүлсэн гүнзгий утга, содон шийдлээрээ зохиолч мэргэдийн хүрээнд дэвших эрхийг олж авч буй нь юм үзэж нүд тайлах тусам хүний сэтгэлгээ хөгжиж амьдрах ухааны арвин туршлага хуримтлуулдаг тэр л жамыг нэгтгэн багцалсных юм. Зохиомжийн энэ шинэ эрэл хайгуул, адал явдал тэргүүтэн хувь хүний хүмүүжил, сэтгэлгээний төлөвшил бүгдээ бясалган зангитгаж, хүн бүрийн төдийгүй гадаадад сурч ажиллах хүүхэд залуусын нийтлэг зан сэтгэхүйд дулдуйдан амьдралын хүрд, алс хэтийн гүн ухааны мөн чанарыг дэвшүүлсэнд байна.

Гэхдээ амьдралаас хол хөндий үйл явдлууд хөврүүлж, тэр бүгдээ ширхэгчлэн тайлбарлан хэл найруулгын алдаатайгаар хэт нарийвчлан дүрсэлснээрээ уран сайхны зохиол бус өгүүлэгчийн тодорхойлолт голлосон ганцаарчилсан хүүрнэл яриа хөврүүлэхэд хүргэсэн нь зохиолчийн дадлагын хомсдолыг илтгэж буй юм. Энэ нь аль ч цаг үеийн зохиол бүтээл өөртөө болон уншигчдын тодорхой хүрээнд зориулагдсанаараа зөвдсөн буруудсан эсэхийг утга зохиолын онолд олон талаас нь авч үздэг ч янз бүрийн мэргэжил, нас насны уншигчдын оюуны хэрэгцээг хангах сонгодог бүтээлийн түвшинд өөрөөр тайлбарлагдах “туурвил зүйн шаардлага” гэсэн ойлголт бас бий. Жаргал  бүсгүйг жолоо барьж явахад зүүдэлсэн мань Галаа түүнийг жолооны хажууд сууж байсан мэтээр эндүүрсэн, дүрийн үйл явдлын оролцоо хөвж хутгалдсан (94-р тал) нь ажиглагдаж байна. Мөн харуудад баригдсан Мөөгийгийн тухай бус түүний өсөж төрсөн орчин, үзэл бодлыг нь давтан учирласан тайлбар тодотголууд зохиолын үйл явдлаасаа хазайсан үйлдэл болсны адил Галаагийн эхнэрээсээ салах болсон, Галаа, Мөөгий хоёрыг дээрэмдэх гээд өөрөө буугаа хураалгаж Африкан америкийн мафийн бүлэглэлдээ нэр хүндээ алдсан Даррилийн шалтгаан нөхцөл зэргийг 17, 23-р монгол зурагт давтан нуршсан нь сонирхолгүй болгожээ. “Заримдаа сул тал түүхэн нөхцөлд давуу тал болон хувирч давуу тал нь харин зарим нөхцөлд муу үр дүнд хүргэдэг” (113-р тал), “Хүн эцсийн эцэст өөрийгөө хамгаалсан ч үнэнийг хүссэн хүсээгүй ярьдаг. Яагаад гэвэл хүн амьдралыг өөрийнхөө үзэл бодлын өнцгөөр, төлөвшсөн зан суртахууныхаа үнэлгээгэээр, боловсролынхоо түвшингээр, цаг хугацаа, орон зайныхаа хамаарлаар хариу өгч үнэлдэг” (181-182-р тал) гэх мэтээр бүгд ийм сурган сануулж өгүүлэгчийн хэл давамгайлснаараа зохиолын үйл явдалд нэвтрэх, амтших холбоосыг ганхуулж хүйтэн хөндий харьцааг уншигч, бүтээл хоёрын хооронд үүсгэж байгаа юм. Ийм шилэн хананы цаанаас хичнээн хичээгээд ч сэтгэлийн таашаал авч үзэж сонирхох, хүртэх мэдрэмж төрдөггүй билээ. Ингэж өөр санаа сэдэв рүү хадуурч ордог нь эсээ бичлэгийн өнгө аясыг баримталсантай холбоотой агаад хүний IQ чадварын тухай схем зураглал, бодол санааны тухай нэгдүгээрт, хоёрдугаарт гэсэн дэс дараалсан дүгнэлтүүд зэрэг нь уран сайхны зохиол бус асуудал дэвшүүлсэн нийтлэлийн шинжтэй болгожээ. Залуу зохиолч Ё.Гантулгад зохиол бичих авьяас, зөн билгийн дадал бий юм. Гэхдээ бусдаас бүтээлчээр суралцан туршлагажиж, дахин дахин чангаруулж байж шүү гэдгийг хэлье. Мөн дүрийн хөтлөлт, зан чанарын тодорхойлолт, үйл явдлын өрнөл, зөрчил зэрэг олон чухал чадваруудыг эзэмших хэрэгтэй билээ.

Сэдэв, төрөл зүйлийн хувьд эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэвийн “Хорвоотой танилцсан түүх”, төрийн шагналт зохиолч Д.Гармаагийн “Хөгжөөнтэй туужууд”-ын адил цуврал тэмдэглэлүүдээс бүрдсэн адал явдалт тууж бөгөөд амьдралын туршлага, аливаа зүйлийн утга учир, мөн чанарыг эргэцүүлсэн би баатрын бодлогошрол, хийсвэрлэл голлосноороо зохиолчийн өчил, эргэцүүлэл нь танин мэдэхүй, бодрол сэтгэхүйн өвөрмөц онцлогтой байна. Эх орондоо эргэж ирэхэд зохиолын үндсэн шугам болсон монгол зургийг бусад үндэстний урлаг соёлоос ч дутахгүй үнэд хүргэн (гадаадад) сурталчлах бизнес санал ирж буй санаа дэвшүүлэлт, зохиомжийн огтлолцол угтаа зохиолынхоо агуулгыг тодотгох ур маяг болж байна. Зохиолын эхэнд энгийн нэгэн монгол залуу Австралид суралцан төгсөж тэндээ бизнесийн байгууллагад ажиллаж байсан бол зохиолын төгсгөлд орчин үеийн техник технологи, компьютерийн олон талын мэдлэгтэй төдийгүй тив дамнасан бизнес эрхэлж чухал гэрээ хэлэлцээр байгуулан бие даан төлөвшиж буйг хувь заяанд нь тохиох гогцоо болгон сонирхолтой өрнүүлсэн байна.

Улс үндэстэн бүрийн зан заншил, хүмүүсийн сэтгэлгээ, харилцааны онцлогийг Америк, Австралид өрнөх үйл явдалд шингээн монгол залуусын үзэл бодлоор хөөн гаргаж хүн чанар, өрөвч сэтгэл, тусч чанар угтаа ард нийтийн соёл уламжлал, орчны нөлөө, нийгмийн хөгжилтэй холбоотой гэсэн дүгнэлтэнд хүрч буй утгын тэнцүүлэл бий бол “Орчин үеийн шинжлэх ухаанаар хүний биеэс ялгарах даавар буюу гормон нь хүний тархины хөгжил болон сэтгэлийн хөдөлгөөнд нөлөөлдөг нь тодорхой тул өөр өөр арьстан байтугай хувь хүмүүс ч гэсэн дээрх шалтгааны улмаас өөрөөр асуудалд ханддаг гэдэг. Яагаад гэвэл тэдний физиологийн ялгаа буюу дааврын хүчин зүйл нь өөр өөр онцлогтой” (128-р тал) гэх зэргээр учир шалтгааныг нь тольдон нээх эрэл бас ажиглагдаж байна.

Амьдрах л зорилгоор алив зүйл, хүний сайн мууг ялгаж ухааны бяр суун ирээд гадаадын нийгмийн орчин манайд илт үгүйлэгдэн буйг олон талаас нь эсрэгцүүлэн зэрэгцүүлснээ “The land of opportunity” гэсэн тодотгол үгээр иргэнийхээ өмнө хүлээх эх орны өнөө цагийн үүргийг давтан сэнхрүүлсэн уран төлөөлөл ч бас бий юм. Бидэнд гаднаас сурах, бүтээлчээр тусгах зүйл их бий. Монгол үндэсний онцлог ч байх ёстой. “Чөлөөт нийгэм” халхавчинд хаана, ямар хугацаагаар амьдрах нь хувь хүний ухаан шийдэх сонголт, зураг төөрөг нь хэдий ч монгол хүний яс харийн нутагт шингэдэггүй ёс уламжлал, цөөнх үндэстний иргэний үүргийг уран саналгаар уншигчдын оюун санаанд дэвшүүлж чадсанаараа зохиолын агуулга жигдэрчээ. Өөрөөр хэлэхэд гадаадад ажиллаж суралцан туршлага мэдлэгээ давуу тал болгон ашиглах боломж өвөрлөж ирсэн залуус монголын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулах ёстой гэсэн иргэний ухамсарлалт санаа залуу хүн бүрийн итгэлийн галыг дүрэлзүүлсэн уянгын тайлал болж байна. Үзсэн харсан, өөрийн санаа бодлоо сүүлийн хоёр жилийн дотор ийн баримт нотолгоо, уран сэтгэмжтэй хослуулан бичиж амжина гэдэг жинхэнэ “The freethinking of author” мөн гэдгийг ч эцэст нь дуулгая.

Утга зохиол судлагч Д.Цэвээндорж (Ph.D)